Tvrdjava Mamula

Tvrđava poznata pod imenom Mamula, podignuta je na malom kamenitom ostrvu Lastavici, kružnog oblika, prečnika oko 200 m, koje se nalazi na ulazu u Bokokotorski zaliv, udaljeno oko 3,5 morske milje od Herceg Novog. Po mnogim sudovima znalaca, čak i u svjetskim okvirima, tvrđava i sad predstavlja remek djelo vojnog neimarstva. U kombinaciji sa trđavom Arza na poluostrvu Luštica i Fortom Prevlaka na rtu Oštro činila je neprelazni bedem i sigurnog čuvara ulaza u Bokokotorski zaliv.Tvrđavu, koja je bila projektovana za isključivo vojne operacije, je podigla Austro-Ugarska kao jedan od važnijih fortifikacionih objekata koji je štitio ulaz u Bokokotorski zaliv. Zajedno sa ostalim fotifikacijskom objektima bokokotorskog zaliva bila je preuzeta od ratne mornarice Kraljevine jugoslavije i činila je deo obalne odbrane u periodu između dva Svjetska rata.
Ulaz sa pristaništem i malom plažom, nalazi se na sjevernoj strani ostrva Lastavica, dok je sa preostalih strana svijeta, njena obala strma, nepristupačna, a more je duboko. Ona, po svom arhitektonskom rešenju, predstavlja najljepšu tvrđavu na Jadranu. Za vrijeme mletačke vladavine ostrvo Lastavica je nosilo naziv Rondina. Sredinom 19. veka, 1853. godine austrijski general i namesnik Dalmacije, baron Lazar Mamula, poznat i kao vjenčani kum crnogorskog knjaza Danila Petrovića, je na njemu izgradio tvrđavu, koja od tada nosi njegovo ime.Čitav kompleks tvrđave izgrađen je od krupnih, fino tesanih kamenih kvadera, jednake veličine, složenih u pravilne horizontalne redove. Položaj i sam oblik tvrđave prate konfiguraciju ostrva. U središnjem delu tvrđave postavljeno je prstenasto utvrđenje koje se sastoji od niza zasvedenih prostorija sa otvorima za topove na spoljašnjem zidu. Krov je ravan i prekriven slojem zemlje sa ravnim grudobranom. Severozapadni segment prstenastog utvrđenja preseca visoka, masivna kružna kula sa dve etaže. U centru kule nalazi se otvoreno, kružno dvorište, ispod koga je smeštena cisterna za vodu. Na oba sprata kule nalazi se niz zasvedenih prostorija sa otvorima za topove na spoljašnjoj strani zida.
Ulaz u tvrđavu formiran je na sjeveroistočnom dijelu i do njega se dolazi preko pokretnog mosta, koji je premošćavao relativno širok rov.Zanimljivo je to, da tvrđava nikada nije poslužila svojoj namjeni, odnosno sa njenih zidova nikada nije ispaljen ni jedan topovski hitac. Zbog svog izolovanog položaja, tvrđava je u oba svjetska rata korišćena kao zatvor, o čemu govori tekst na spomen ploči od crnog mermera, koja je 4. jula 1965. godine postavljena sa desne strane ulaza. Kampo Mamula, naziv je nekadašnjeg kazamata, u Prvom i Drugom svjetskom ratu, a u Drugom svjetskom ratu i logora "Numero 11" u koji su zatvarani antifašisti i stanovnici sa teritorije Boke Kotorske i istočne Hercegovine. Na Mamuli i susednoj Prevlaci bilo je zatvoreno 2332 odraslih muškaraca i žena i djece, boraca protiv fašista, kao i mještana. Logor je osnovan naredbom italijanskog admirala Renca Dalmaca 30. marta 1942. godine.
Tvrđava Mamula danas predstavlja jednu od najvećih i najbolje očuvanih austrijskih fortifikacija na Jadranu, koju karakteriše monumentalnost, izrazita preciznost gradnje i savršena funkcionalnost oblika. Tvrđava je zaštićena kao spomenik kulture druge kategorije.Nažalost, tvrđava dijeli sudbinu svih fortifikacija sa područja opštine Herceg Novi. Uprkos tome što je turisti brodićima uredno posećuju tokom ljeta, ona i nadalje, na žalost, služi kao deponija smeća i javni nužnik. Na njenim ruiniranim zidinima, gnijezde se jata galebova, a po strminama, koje se spuštaju ka moru, rastu agave.